کندی هسته بورس تقصیر چه کسی است؟
هنوز هیچ کس به درستی نمی‌داند که چه شد که بازار سرمایه گوی سبقت را از ارز و طلا و ملک گرفت و اینقدر محبوب شد. بازاری که این روزها افراد زیادی سعادت و نیک‌بختی خود را در آیینه آن می‌بینند. بازاری که تا همین چند ماه پیش مغفول و ناشناخته و خاص محسوب می‌شد، حالا به عرصه‌ای عمومی‌‌تر بدل شده و بسیاری امیدشان را به آن بسته‌اند که به نان و نوایی برسند.
به گزارش پایگاه خبری آرمان اقتصادی و به نقل از راه پرداخت، روزهای شلوغ بورس با رشدهای عجیب و غریب در شاخص کل و ارزش معاملات هزاران میلیارد تومانی آن شاید برای خوشبین‌ترین آدم‌ها هم باورکردنی نباشد و به واقع هم همینطور باشد، اما در پس این ظاهر اغواگرانه، مشکلات ریز و درشت دیگری هم وجود دارد که برای همه تبدیل به کابوس شده است. از سیاست‌گذار و سازمان بورس بگیر تا کارگزاری‌ها و سرمایه‌گذاران: و داستان ادامه‌دار اختلال در سیستم معاملات بورس.
چندپرده‌ای شدن معاملات
ماجرا ساده است. گرفتاری‌ها پشت تابلوی عرضه و به ویژه در معاملات آنلاین است. آنجا که کاربران و سهامداران نمی‌توانند در زمان مشخص شده معاملات خود را انجام دهند. گفته می‌شود ایراد از هسته بورس است که ظرفیت آن محدود است و کشش تقاضای بالای مراجعه‌کنندگان به سیستم را ندارد.
برخی هم می‌گویند مجموعه‌ای از عوامل و دلایل در بروز اختلال دخیل هستند که تنها یکی از آن‌ها هسته است. ضعف هسته سال‌هاست معامله‌گران در بازار را دچار مشکل کرده و به خصوص در چند ماه اخیر هم با استقبال بیش از حد انتظار سرمایه‌گذاران به بازار سهام به تبع افزایش حجم ورود نقدینگی و افزایش ارزش معاملات خرد سهام، حالا این معضل جدی‌تر شده است. حتی اقدامات مسئولان برای مدیریت توان سیستم با برنامه‌های زمانبندی معامله هم نتوانسته دردی را از خیل عظیم کسانی که به در بسته انجام معامله می‌خورند، دوا کند.
معامله در ساعاتی غیر از ساعات معمول راهکاری است که مدیران سازمان بورس در زمان عرضه سهام برخی شرکت‌های محبوب و نامی در پیش گرفته‌اند به این امید که کشش محدود هسته معاملات را در برابر تقاضای فزونی گرفته بهتر مدیریت کند.
روال کار اینگونه است که در ساعت اصلی که بین ۹ صبح تا ۱۲:۳۰ظهر است، سهام‌های معمولی بدون مشکل در روندها معامله می‌شود. مرحله دوم که از ۱۲:۰۵ شروع می‌شود و تا یک ساعت بعد ادامه می‌یابد، به منظور مدیریت بهینه سیستم در مقابل حرکات هیجانی تازه‌واردان به بورس است و در آن عموما سهام‌های عرضه اولیه روی تابلو قرار می‌گیرد و گمان هم این است با این روش احتمال کمتری می‌رود که داد و ستدهای این سهم‌ها معامله‌گران دیگر و سامانه درگیر دادوستدها شوند.
سومین فاز زمانبندی معامله که آن هم مثل دومی در ساعاتی غیراداری انجام می‌شود، به سهام‌هایی اختصاص پیدا می‌کند که از نظر مقام ناظر شرایط معمول ندارند. مثل سهام شستا یا عرضه سهام شرکت سایپا در بورس که همگی در فاز سوم عرضه شدند.
چشم‌پوشی بر اصل مشکل
راهکار معاملات سه‌پرده‌ای فعلا تنها راه گریزی است که سازمان بورس برای حل مشکل تقاضای بالا و اختلال در سیستم ثبت و پردازش معاملات در نظر گرفته است. شیوه‌ای که به گمان ناظران آثار و تبعات زیادی در پی دارد که شاید مهمترین آن زیرسوال رفتن مزیت‌هایی مانند نقدشوندگی یا رقابت در بازار سرمایه باشد و از این نظر نگران‌کننده‌اند.
با این حال مسئله مهم‌تر، انفعال سیاست‌گذار و استمرار بی‌‌اعتنایی‌ها به مشکلات ساختاری‌تر بستر معاملاتی و زیرساخت‌های فنی هسته بورس است. در چند سال گذشته به کرات هشدار و انذارهایی از جانب کارشناسان و ناظران درباره این مشکل مطرح شده است. با اینکه سازمان بورس هم اصل آن را پذیرفته، تاکنون اقدام عملی برای رفع و رجوع آن انجام نشده و این یعنی استفاده از دم‌دستی‌ترین راه‌کارها مثل تغییر ساعات معامله عرضه و اگر هم کار بیشتر بیخ پیدا کرد، کاهش لات‌ها و بسته‌های معاملاتی یا «تیک سایز». همه این‌ها اما مسکنی مقطعی برای مدیریت بهتر سامانه معاملاتی‌اند و نه نسخه‌ای شفابخش برای درمان درد.
همزاد چندساله بازار سرمایه
بگذارید ببینیم مشکل چیست. گله‌گذاری‌ها متوجه اختلال، کندی و قطع سامانه معاملاتی است که از یک منظر از خودِ هسته فرمانبری می‌کند. کسانی که از طریق کارگزاری‌ها به ثبت سفارش معامله و خرید و فروش سهم وارد می‌شوند، با این مشکل بیشتر دست و پنجه نرم می‌کنند. قطعی و اختلال در هسته معاملات زمانی رخ می‌دهد که اطلاعاتی که معامله می‌شوند با اطلاعات دیتابیس همخوانی ندارد.
در چنین مواقعی از سمت شرکت مدیریت فناوری امکان ارسال سفارش بر روس سامانه قطع می‌شود و اگر این کار انجام نشود و به اصطلاح اجازه داده شود فرآیند معاملات ادامه یابد، در آن صورت به احتمال زیاد ناظر معاملات زیادی را لغو می‌کند و در این شرایط هم بازگرداندن سیستم به حالت عادی زمان‌بر خواهد شد و ریسک زیادی را تحمیل می‌کند.
از زاویه نگاه شرکت مدیریت فناوری، در هنگام اختلال هسته، بازیابی سامانه در بازه زمانی کوتاه تنها در صورتی ممکن است که سفارش جدیدی دریافت نشود تا در مقابل هم کمتر مجبور به لغو معاملات شوند. با اینکه در چنین مواقعی اینطور به نظر می‌رسد که سامانه قطع شده یا معامله‌گران در دسترسی به آن دچار مشکل شده‌اند، اما در حقیقت سامانه در حال بازیابی خود است و به همین دلیل هم عملکرد درستی از خود نشان نمی‌دهد.
این مشکل سال‌هاست همزاد بازار سرمایه ایران بوده، اما در یکی دو ماه گذشته همزمان با حضور میلیونی مردم در بازار سرمایه و عزمشان برای خرید سهام شرکت‌ها، ابعاد جدی‌تری به خود گرفت. حتی در برهه‌ای در اواخر اسفندماه آنقدر در سامانه اختلال ایجاد شد که مقام ناظر ناچار به حذف سفارش‌های ثبت شده و سفارش‌گذاری مجدد شد. نقدی که به مسئولان سازمان بورس وارد می‌شود این است که چرا در تمام سال‌هایی که زمان داشته‌اند برای حل مشکلات هسته بورس فکری نکرده‌‌اند که حالا و در روزهای پررونق بازار سرمایه، این زخم کهنه دوباره سرباز کرده است.
در حالت ایده‌آل زمانی که چندین هزار نفر در روز کد بورسی می‌گیرند و شاخص کل به بالای یک میلیون و ارزش معاملات به ۲۰ هزار میلیارد تومان می‌رسد، هسته معاملات باید از ظرفیتی متناسب با سیل درخواست‌های معاملاتی برخوردار باشد اما این روزها به محض اینکه سفارش معاملات از حد معینی عبور می‌کند، سیستم اعلام خطا می‌دهد و از کار می‌افتد و این برای بسیاری که از طریق کارگزاری‌ها به انجام معامله می‌پردازند، کاری طاقت‌فرسا است.
برخورد به در بسته پشتیبانی
هر چقدر درباره وجود مشکل در هسته معاملات اجماع‌نظر وجود دارد، درباره چرایی آن روایت‌های مختلفی مطرح می‌شود که مشخص‌ترین آن به روز نشدن سیستم معاملاتی به دلیل تحریم‌های بین‌المللی است. برخی نیز معتقدند خطایی که منجر به اختلال در سامانه معاملاتی می‌شود، از همان ابتدا در سیستم وجود داشته منتها چون حجم معاملات در گذشته کم بوده، پنهان مانده و به مرور با افزایش معامله‌ها در بازار، به چشم آمده است.
هسته پربحث معاملاتی بورس ایران متعلق به شرکتی فرانسوی آتوس است که حوزه فعالیتش در زمینه فناوری اطلاعات است و مدیران سازمان بورس در سال ۸۶ سامانه معاملاتی بازار سهام کشور را از آن‌ها خریداری کردند و در سال ۸۷ هم به بهره‌برداری رسید. در اواخر دهه ۱۳۸۰ که تحریم‌ها علیه ایران شروع شد، آتوس از قرارداد با سازمان بورس خارج شد و پشتیبانی از سامانه را متوقف کرد.
در دوره بعد از توافق هسته‌ای ایران و قدرت‌های بزرگ موسوم به برجام، آتوس در دو مرحله دیگر سامانه هسته معاملاتی را به‌روز کرد اما مجددا با آغاز دور تازه‌ای از تحریم‌ها، پشتیبانی‌اش را متوقف کرد و از آن به بعد کوشش‌ها برای مجاب کردن این شرکت برای به‌روزرسانی رفع اشکالات نرم‌افزار معاملاتی یا بهره‌گیری از سخت‌افزار و نرم‌افزارهای جدید برای بازار سرمایه به در بسته خورد. حتی سازمان بورس در مقاطعی با شرکتی سوئدی برای خرید هسته معاملات نیز وارد مذاکرده شد که آن هم به دلیل تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران و ترس شرکت‌ها از برخوردهای قهرآمیز دولت آمریکا بی‌نتیجه ماند.
۴ گام برای حل مشکل هسته
این یک واقعیت است که محدودیت‌های ناشی از تحریم‌ها مشکل‌آفرین شده اما آن روی سکه هم عزم و اراده مدیران سازمان بورس برای حل مشکل است. گرچه در تمام سال‌ها‌ی گذشته گزاره‌ای تکراری و ثابت و نخ‌نما شده‌ای را با این مضمون شنیده‌ایم که ارتقای سامانه معاملات و فراهم کردن زیرساخت‌های فنی برای بازار سرمایه به راحتی ممکن نیست و نیازمند داشتن دانش فنی خاصی است که هر کشوری به آن دسترسی ندارد، به ادعای سازمان بورس، برنامه‌‌ای چهار مرحله‌ای برای رفع و بهبود عملیات هسته معاملات طراحی شده که یکی از مراحل آن تولید هسته معاملاتی بومی است.
آنطور که مدیران سازمان بورس می‌گویند آن‌ها توانسته‌اند در چندین مرحله سامانه معاملات که آن را هم از شرکت فرانسوی دیگری به نام یورونکست خریداری کرده‌اند، به‌روزرسانی کنند اما کار تولید داخلی آن است که البته تاکنون به نتایج ملموسی نرسیده است. گرچه تا پیش از استعفای شاپور محمدی از ریاست سازمان بورس و اوراق بهادار تهران، در برنامه گام به گام بهبود عملیات هسته معاملات سرمایه‌گذاری سازمان بورس بر تولید سامانه بومی بوده و تفاهم‌نامه‌هایی نیز در همین زمینه با مراکز دانشگاهی انجام شده بود، آنطور که مدیرعامل شرکت فناوری بورس گفته، سازمان بورس همچنان بحث خرید سامانه را دنبال می‌کند و در این راه وزارت صمت هم از چنین راهکاری حمایت می‌کند.
روح‌الله دهقان روایتی جدید از کوشش‌هاس شرکت فناوری بورس و دیگر ارکان و لایه‌های سازمان بورس برای حل مشکلات هسته بورس در قالب ۴ راهکار کوتاه‌مدت، میان‌مدت و بلندمدت داده است. وی راهکار نخست را هم‌جهت شدن بورس‌ها اعلام کرده و درباره راهکار دوم هم که بازه‌ای یک ساله برای آن در نظر گرفته‌اند، جذب نیروی انسانی متخصص برای بهبود و بهینه‌سازی سامانه فعلی معاملات را مطرح کرده است. سومین راهکار که به گفته دهقان در میان‌مدت دنبال می‌شود، هم‌راستا شدن تمام ارکان برای خرید سامانه معاملات است و سرانجام هم در مرحله چهارم سازمان بورس در بازه‌ای چهار تا پنج ساله در نظر دارد سامانه معاملات بومی تولید کند.
نه کامل متهم، نه یکسره مبرا
پیگیری اقدامات سازمان بورس برای حل نارسایی‌های هسته بورس و وعده‌هایی که سیاست گذار در این زمینه می‌دهد، به خودی خود بحثی جذاب است. تا همین‌جا هم که سازمان بورس وجود مشکل را پذیرفته جای امیدواری است و اگر به نیمه پر لیوان نگاه کنیم شاید فشارها و نقدها کارگر بیفتد و بالاخره تحولی صورت گیرد. آنچه اما عجیب‌تر است تفاوت نگرش و رویکرد سازمان بورس و کارگزاری‌ها به مشکل هسته معاملات بورس است.
درست است که سازمان بورس قبول دارد که هسته بورس مشکل دارد اما ساده‌لوحانه است اگر فکر کنیم تمام ضعف‌ها و نارسایی‌ها و دیگر ابعاد مرتبط به ماجرا را متوجه خود بداند. به عبارتی دیگر اگرچه مسئول نهایی هسته معاملات با سازمان بورس است اما این بدان معنا هم نیست که دیگر بازیگران نقشی در بروز اختلال و مشکل در انجام معاملات ندارند. سازمان بورس بخشی از این نارسایی‌ها را از چشم کارگزاری‌ها می‌بینند و می‌گویند این شرکت‌های واسطه‌ای باید نگرش خود را به IT تغییر بدهند چرا که به گمان آن‌ها اگر هسته معاملات هم بهترین باشد وقتی سیستم کارگزاری‌ها درست کار نکند، گرفتاری‌های معامله‌گران تمامی نخواهد یافت.
انتظاری که سازمان بورس دارد این است که شرکت‌های کارگزاری بورس زیرساخت‌های خود را متناسب با افزایش ورود مشتری‌ها توسعه دهند. در حقیقت برداشت مدیران سازمان بورس این است که یکی از دلایل اختلال در معاملات و مشکلات معامله‌گران، عملکرد کارگزاری‌هاست. برداشتی که به نظر می‌رسد تاحدودی درست است.
گله و شکایت‌های تمام‌نشدنی از کارگزاری‌ها
از نظر فنی اختلال در سیستم معاملات دلایل مختلفی دارد و به طور طبیعی هم وقتی سیستم دچار اشکال شود، شرکت مدیریت فناوری بورس یا کارگزاری‌ها در مظان اتهام قرار می‌گیرند. شاهد آنکه در یکی دو ماه گذشته که بازار سرمایه متاثر از عرضه اولیه برخی سهم‌ها و تبلیغات پردامنه دولت برای حضور مردم در بازار سرمایه به یکباره با ترافیکی غیرعادی روبرو شد، بسیاری از معامله‌گران که از طریق کارگزاری‌ها به خرید و فروش سهام می‌پرداختند دچار مشکل شدند.
شبکه‌های اجتماعی پر است از گله و شکایت از عملکرد شرکت‌های کارگزاری که در میان آن‌ها کندی، اختلال، قطعی سیستم و ضرر و زیان معامله‌گران واژگانی مشترک است که نارضایتی کاربران را نیز در پی داشته است. کارگزاران بورس در واقع شرکت‌های واسطی هستند که خریدار و فروشنده را در بازار سهام به هم وصل کرده و در ازای این کار دستمزد یا همان کارمزد دریافت می‌کنند.
هر چند این شرکت خدماتی دیگر مثل ارائه اعتبار معاملاتی، مشاوره سرمایه‌گذاری برای صاحبان سرمایه، تخفیف کارمزد معاملاتی، آموزش و تحلیل و… هم عرضه می‌کنند، بیش از همه با واسطه‌گری مالی و دریافت کارمزد از معامله‌گران شناخته می‌شوند.
در ایران ۱۰۸ شرکت کارگزاری بورسی فعالند که در این میان برخی از آن‌ها که سهم بالاتری از معاملات آنلاین دارند، این روزها فشار بیشتری را تحمل می‌کنند. براساس آخرین گزارش سازمان بورس از رتبه‌بندی کارگزاری‌های برتر در حوزه‌های معاملات الکترونیکی، ارزش کل معاملات و معاملات خرد و بلوک عادی، کارگزاری مفید سهم ۲۳.۶۳ درصد از کل ارزش معاملات الکترونیکی و ۱۴.۶ درصد از کل ارزش معاملات را در اختیار دارد و پس از آن کارگزاری آگاه است که ۱۶.۵۲ درصد از کل ارزش معاملات الکترونیکی و ۱۰.۴ درصد از ارزش کل معاملات را در اختیار دارد.
OMSها حلقه سوم زنجیره اختلال
حال اگر به نحوه عملکرد کارگزاری‌ها دقت کنیم، به شرکت‌های خدمات برخط بازار سرمایه یا همان OMSها می‌رسیم که نرم‌افزارهای مدیریت سفارش‌های کارگزاری‌ها را طراحی و توسعه داده‌اند. این شرکت‌ها در حقیقت نقطه اتصال خریداران و فروشندگان سهام، کارگزاری‌ها و هسته بورس هستند و تعدادشان نیز در ماه‌های اخیر از ۸ به ۱۰ افزایش یافته است.
در میان شرکت‌هایی که عهده‌دار سامانه‌های نرم‌افزاری کارگزاری‌ها هستند، «رایان‌افزا» از بقیه شناخته شده‌تر است. شرکتی خصوصی که بخش زیادی از سیستم معاملات آنلاین کارگزاری‌ها را پوشش می‌دهد و به تنهایی برای ۶۰ کارگزاری سامانه آنلاین طراحی کرده و خدمات فنی و پشتیبانی به آن‌ها می‌دهد. شرط لازم برای انجام صحیح معامله، عملکرد همین حلقه‌های سوم است. یعنی اگر سامانه‌های نرم‌افزاری OMSها از نظر سخت‌افزاری و نرم‌افزاری ظرفیت‌های لازم را داشته باشند و خطا ندهد، ارتباط کارگزاری‌ها با هسته نیز راحت‌تر برقرار می‌شود و بالعکس.
روندی که در ماه‌های اخیر شاهد آن بوده‌ایم و منجر به اختلال در عملکرد کارگزاری‌ها شد، خطاهایی است که در سامانه‌های آنلاین کارگزاری‌ها رخ داده و مشکلات هسته را نیز دو چندان کرده است. برای نمونه اسفندماه سال گذشته و در زمان عرضه اولیه سهام پتروشیمی شهید تندگویان، مشکلات فنی شرکت رایان هم‌افزا، منجر به تعدیل انجام معاملات در ۱۶ کارگزاری شد.
در چنین وضعیتی طبیعی است فعالان بازار به محض اینکه اختلالی در روند معاملات مشاهده کنند، اولین ظن‌شان این است که مشکل از هسته معاملات است و سیاست‌گذار را سرزنش می‌کنند. لزوما اما چنین برداشتی صحیح نیست. در ماه‌های اخیر با افزایش چشمگیر عرضه‌ها و کدهای بورسی و رشد شاخص حجم معاملات، شرکت‌های OMS نیز باید سیستم‌های خود را چه به لحاظ نرم‌افزاری و چه به لحاظ سخت‌افزاری ارتقا می‌دادند و بر افزایش ظرفیت سیستم‌های خود تمرکز می‌کردند که به نظر می‌رسد این اتفاق نیفتاده و این شرکت‌ها و به تبع آن کارگزاری‌ها نتوانسته‌اند خود را با تحولات سریع بازار هماهنگ کنند.
هاله ابهام، اتهام و انتقاد
بدین ترتیب باید گفت اختلال در سیستم معاملات علل مختلفی دارد که از اختلال در سیستم شرکت مدیریت فناوری بورس تا اختلال در سیستم شرکت‌های OMS را شامل می‌شود. در چنین حالتی تشخیص اینکه کلید حل مشکل در دست کیست و آیا از سمت OMSهاست یا هسته بورس و همینطور تفکیک میان آن‌ها دشوار است.
تنها تفاوت محسوس شاید این باشد که اگر هسته معاملات دچار مشکل شود، در آن صورت هیچ‌یک از معامله‌گران و کارگزاری‌ها قادر به فعالیت نخواهند بود اما در ماه‌های اخیر آنچه به کرات شاهد آن بوده‌ایم محدود به چند کارگزاری خاص و پرمخاطب بوده است. چنین احتمالاتی در مواقع ناپایداری سیستم یک پیام هم در خود دارد: به راحتی نمی‌‌شود فهمید که در زمان بروز اختلال در معاملات آنلاین، مقصر کیست و شاکیان به اختلال در روند معاملات باید شکایت خود را به کجا ببرند.
کما اینکه بارها نیز در همین دو ماه اخیر مسئولان سازمان بورس و کارگزاری‌ها و شرکت‌های OMS هر یک تقصیر و گناه را به گردن دیگری می‌اندازند. روی کاغذ احتمالات فراوان است اما کاربران و سهامداران گله‌مندند که صدایشان به جایی نمی‌رسد و شرکت‌های کارگزاری که پاسخگوی مشکلاتشان نیستند.
کاربران زیادی مدعی شده‌اند، با اختلال‌‌های متعدد سیستمی متحمل ضرر و زیان‌‌هایی شده‌اند و نمی‌دانند برای پیگیری به کجا باید مراجعه کنند. این موضوع در کنار ضعف پاسخگویی در برخی کارگزاری‌ها نیز بر دامنه انتقادها افزوده است. تا آنجا که اداره رسیدگی به شکایات و حمایت‌های حقوقی سازمان بورس اطلاعیه‌ای صادر کرده و در آن با اشاره به ثبت شکایات متعدد درباره اختلال در سیستم‌های برخط شرکت‌های کارگزاری و بروز خسارات به کاربران، نوشته این موضوع به سامانه شرکت‌های کارگزاری مربوط است و برای پیگیری باید به شرکت کارگزاری مربوطه مراجعه شود.
در ادامه این اطلاعیه آمده در صورت پاسخگو نبودن شرکت کارگزاری، شاکیان باید جهت رسیدگی به اختلاف بین خود و شرکت اعم از مطالبه وجه یا دریافت خسارات به مراجع ذیصلاح یا کمیته سازش کانون کارگزاران مراجعه نموده کرده و در صورت عدم سازش (وفق ماده ۳۶ قانون بازار اوراق بهادار) موضوع را در هیئت داوری در سازمان بورس و اوراق بهادار طرح کنند.
در هر صورت آنچه مشخص است، این واقعیت است که اختلال در سیستم معاملات بازار سرمایه اتفاقی تازه نیست و هر از چند گاهی بروز می‌کند. این اواخر اما اختلال‌ها بیشتر شده و همین هم داد بسیاری را درآورده است. برای درست شدن اوضاع و افزایش ظرفیت‌ها و کشش سامانه‌ها باید به آینده امیدوار بود. فعلا اما همه چیز در هاله‌ای از ابهام و اتهام و انتقاد قرار دارد.
