نگاهی به ظرفیت‌های وام‌دهی همتابه‌همتا و مصائب و موانع آن در ایران
صابر صیادی، مشاوره توسعه کسب‌وکار؛ هفته‌نامه شنبه / در خالص‌ترین حالت وام‌دهی همتابه‌همتا (p2p Lending)، منابع مالی وام‌ها، به جای اینکه توسط یک موسسه مالی تأمین شود، توسط یک پلتفرم آنلاین (وب‌سایت)، وام‌دهنده‌ها به وام‌گیرنده‌ها متصل شده و تأمین مالی وام‌ها توسط مردم و سرمایه‌گذاران کوچک، انجام می‌شود. وام‌گیرنده‌ها هم معمولاً افراد یا شرکت‌ها هستند.
پلتفرم‌های آنلاین وام‌دهی همتابه‌همتا، برخلاف بانک‌ها و مؤسسات مالی، دم‌ودستگاه زیادی ندارند، لذا هزینه سربار و عملیاتی کمتری به نسبت مؤسسات مالی داشته (به‌عبارتی هزینه پول کمتری، برای تأمین مالی منابع دارند) و درنتیجه، وام‌گیرندگان می‌توانند وام‌هایی با نرخ‌های متنوع و رقابتی، نسبت به مؤسسات مالی دریافت کنند و همین‌طور سرمایه‌گذاران وام‌دهنده، می‌توانند سودی با نرخی بالاتر از مؤسسات مالی کسب کنند. پلتفرم‌های وام‌دهی همتابه‌همتای فراوانی وجود دارند که از نظر هسته مدل کسب‌وکار، تقریباً مشابه هستند، ولی بالطبع تمایزهایی همچون مشتریان (مردم یا شرکت‌ها)، مدل دریافت کارمزد و یا مدل مدیریت ریسک عدم بازپرداخت وام، برای خود ایجاد می‌کنند. به‌نوعی مفهوم همتابه‌همتا از دنیای اوپن‌سورس و مدل به اشتراک‌گذاری فایل همتابه‌همتا (peer to peer file sharing) مانند مدل نپستر، اقتباس شده است.
تجاری‌شدن اینترنت در دهه ۹۰ میلادی و افزایش دسترسی کاربران به آن و شکل‌گیری کسب‌وکارهای آنلاین، موجب ظهور مفاهیمی همچون اقتصاد اشتراکی (Sharing Economy) یا اقتصاد مشارکتی (Collaborative Economy) شد. در این مدل، تأمین کالا یا خدمات، از سوی یک بنگاه بزرگ و به‌تنهایی، صورت نمی‌گیرد؛ بلکه مردم و کاربران، در به‌وجودآوردن آن، سهیم هستند و کالا یا خدمات، از طریق مردم به‌عنوان تامین‌کنندگان، ایجاد شده و معمولاً یک کسب‌وکار آنلاین، بستر و پلتفرم آنلاین (market place) لازم را فراهم می‌آورد. سرویس Ebay، یکی از پیشروان این حوزه بود که پلتفرم آنلاین آن، امکان عرضه و خرید کالا را برای کاربران فراهم آورد.
هم‌اکنون کسب‌وکارهای پلتفرمی که تبلور اجرای مفهوم اقتصاد مشارکتی هستند، شاهد رشد خیره‌کننده‌ای هستند و شرکت‌های پیشرو در این حوزه، همچون اوبر و یا ایربی‌ان‌بی به ارزش‌گذاری‌های چندین میلیارددلاری دست یافته‌اند. درحال‌حاضر، بزرگ‌ترین پلتفرم وام‌دهی همتابه‌همتا در جهان،Lending Club است که در سال ۲۰۰۷ پایه‌گذاری شد و تاکنون بالغ بر ۲۰ میلیارددلار وام به مصرف‌کنندگان و همین‌طور شرکت‌های کوچک و متوسط (SME) اعطا کرده است.
زوپا، فین‌تکی که بانک شد
Zopa، به‌نوعی اولین و قدیمی‌ترین پلتفرم وام‌دهی همتابه‌همتاست که موفق شد به بزرگ‌ترین نمونه فعال در اروپا تبدیل شود و اخیراً پس از اخذ مجوز بانک، از سازمان رفتار مالی (Fincancial Conduct Authority)- مسئول فعلی نظارت بر بانک‌ها و نهادی مالی در انگلستان که پس از یک‌سری تحولات در بخش پولی و مالی انگستان، شکل گرفته است- درحال تبدیل‌شدن به یک بانک است!
زوپا، سال ۲۰۰۵ با عناوینی همچون «Ebay دنیای بانکداری» و «اولین محل تبادل وام توسط وام‌دهندگان و وام‌گیرندگان جهان» در انگلستان راه‌اندازی شد و تاکنون (زمان دسترسی به آمار سایت: ۱ نوامبر-۲۰۱۷) ۷۳/۲ میلیارد پوند، به مردم و شرکت‌های انگلیسی، وام داده است. بنیان‌گذار زوپا، قبل از راه‌اندازی آن، سابقه راه‌اندازی یک بانک کاملاً آنلاین (Egg Bank) را داشت و توسط یک صندوق سرمایه‌گذاری خطرپذیری که سرمایه‌گذار اولیه Ebay بود هم حمایت می‌شد. از همان آغاز فعالیت، زوپا تحت نظارت مقررات سازمان تجارت منصفانه و سازمان خدمات مالی، فعالیت خود را آغاز کرده بود. وام‌ها هم با حداقل مبلغ ۲۰۰۰ پوند و حداکثر ۱۵۰۰۰ پوند (درحال‌حاضر ۲۵۰۰۰ پوند) اعطا می‌شد.
درآمد پلتفرم زوپا، از طریق دریافت کارمزد ثابت ۱ درصد از مبلغ وام، از گیرنده وام بود. تمام فرآیند کار، آنلاین انجام می‌شد و حتی نیاز به کاغذبازی پستی هم نبود. معمولاً مشتریان، این وام‌ها را برای خرید خودرو، ازدواج، بازسازی منزل و یا بازپرداخت یک‌سری وام‌های دیگر خود استفاده می‌کردند و حتی لزومی به ارائه وثیقه نداشتند. حالا مقایسه کنید با شرایط دریافت وام‌های خرد و یا وام ازدواج در ایران!
البته شرکت زوپا از همان ابتدا، داده‌های اعتباری متقاضیان وام را به کمک داده‌های شرکت
Equifax اعتبارسنجی می‌کرد و متقاضیان وام را در دو دسته «بازار الف» و «بازار ب» قرار می‌داد.
«بازار الف»، متقاضیان وام با بالاترین درجه اعتباری با دوره بازپرداخت وام (۱۲ یا ۲۴ ماهه) بود. نهایتاً هر مشتری، امکان انتخاب وام با نرخ‌های بهره متناسب با رتبه اعتباری خود را داشت. درصورتی‌که یک مشتری، یکی از اقساط خود را بازپرداخت نمی‌کرد و این موضوع را به زوپا اطلاع نمی‌داد، ۲۰ پوند جریمه می‌شد و درصورتی‌که وام خود را بازپس نمی‌داد، زوپا فرآیندی مشابه بانک‌ها برای بازپس‌گرفتن پول وام، به‌صورت مستقیم و یا از طریق «مؤسسات جمع‌آوری بدهی» اتخاذ می‌کرد. یک نکته مهم درباره اعتبارسنجی و «رتبه اعتبار»، این است که شرکت‌های فعال این حوزه، همچون Equifax، Experian و Call Credit، با گردآوری داده‌های مشتریان از منابع اطلاعاتی مختلف، امتیازهای متفاوتی از افراد محاسبه می‌کنند و آن را در اختیار بانک‌ها، خرده‌فروشان و مؤسسات ذینفع قرار می‌دهند.
سپس هنگامی‌که یک فرد درخواست اعتبار می‌دهد، مؤسسات مالی با بررسی امتیاز اعتباری فرد، نسبت به اعطای وام، اقدام می‌کنند. حتی تعداد درخواست وام از مؤسسات مالی هم در محاسبه امتیاز اعتباری افراد توسط شرکت‌های اعتبارسنجی، مؤثر است چراکه درخواست‌های زیاد، نشانه این است که فرد از وضعیت اعتباری خوبی برخوردار نیست، اما هنگامی‌که فرد به زوپا می‌پیوندد و درخواست وام می‌دهد، بر رتبه اعتباری او اثر نمی‌گذارد و تنها زمانی که وام را از زوپا دریافت می‌کند، بر رتبه اعتباری او اثر می‌گذارد (که درصورت بازپرداخت، اثر مثبت و عدم بازپرداخت، اثر منفی دارد) و مؤسسات ذینفع، از آخرین وضعیت اعتبارسنجی فرد، مطلع می‌مانند.
در اهمیت وجود داده‌ها و زیرساخت اعتبارسنجی مشتریان برای راه‌اندازی سرویس وام‌دهی p2p، اشاره به بلایی که Quakle دچار آن شد، می‌تواند مفید باشد. کوآکل، نوامبر سال ۲۰۱۰ راه‌اندازی شده بود و ادعا می‌کرد که ارتباطات اجتماعی یک فرد و شبکه دوستان او، قدرت زیادی برای حصول اطمینان از بازپس‌دادن وام‌ها دارد و به‌جای استفاده از داده‌های شرکت‌های رتبه‌بندی اعتباری ثالث، برای اعتبارسنجی وام‌گیرندگان، از سیستم «امتیاز شهرت» کاربران در گروه‌های اجتماعی سایت خود استفاده می‌کرد. اتخاذ این رویکرد، موجب شد که ظرف کمتر از یک‌سال، تقریباً نزدیک به ۱۰۰ درصد تمام وام‌های داده شده، در پلتفرم کوآکل سوختند و بازپس داده نشدند و کوآکل، تعطیل شد!
