تجاوز آمریکا و اسراییل، تهدید اصلی امنیت غذایی در خاورمیانه

‌به گزارش آرمان اقتصادی، حسین شیرزاد، تحلیلگر توسعه کشاورزی در یادداشتی اختصاصی در خصوص جنگ تحمیلی ۱۲ روزه و تهدید امنیت غذایی در خاورمیانه برای خبرگزاری مهر نوشت، در تابستان گذشته، تشدید درگیری بین رژیم صهیونیستی و ایران، به فهرست درگیری‌هایی که توسط برنامه جهانی غذای سازمان ملل متحد به عنوان عامل اصلی ناامنی غذایی و سوءتغذیه در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا نسبت داده شده است، اضافه شد.

چندی قبل، گزارش دسامبر ۲۰۲۴ میلادی سازمان ملل نشان داده بود که ۶۶.۱ میلیون نفر، تقریباً ۱۴ درصد از جمعیت منطقه عرب، در سال ۲۰۲۳ با گرسنگی مواجه بوده‌اند. همچنین اضافه کرده بود، پیش‌بینی می‌شود شاخص‌های امنیت غذایی و تغذیه به دلیل درگیری‌های مداوم همراه با خشکسالی‌های مستمر در بسیاری از نقاط منطقه خاورمیانه، بدتر شود.

تجارت در بستر جنگ روسیه و اوکراین

در ۲۵ سال گذشته، جمعیت ایران از ۶۰ میلیون نفر به تقریباً ۸۵ میلیون نفر در حال حاضر افزایش یافته که نسبت به ۱۰۰ سال گذشته ۸.۵ برابر شده است. اما تولید مواد غذایی و روش‌های متضمن بهره‌وری و کارایی کشاورزی ایران ۸.۵ برابر بهبود نیافته است. از حدود ۲ سال قبل و با شروع جنگ بین روسیه و اوکراین و افزایش قیمت جهانی محصولات کشاورزی، اهمیت دو استراتژی «تولید داخلی» و «تنوع واردات» در تأمین مواد غذایی اساسی در کشور بیش از پیش آشکار شده است. از سال ۲۰۲۲، کشور به دنبال استفاده از کشتی‌های کوچک‌تر در دریای خزر برای آوردن گندم به بنادر شمالی ایران بود؛ اما تنها حدود ۱۵ درصد از واردات مواد غذایی ایران از طریق بنادر شمالی وارد می‌شود و البته در گذشته بیشتر واردات از روسیه و اوکراین معمولاً از طریق دریای سیاه و کانال سوئز به بنادر جنوبی ایران می‌رسید؛ چنانکه در سال ۲۰۲۰ ایران ۴ میلیون تن گندم، جو، ذرت، سویا و روغن خوراکی از روسیه و اوکراین وارد کرده بود.

بنابراین، با توجه به اینکه استفاده از مسیر تجارت آبی دریای سیاه-خلیج فارس اکنون یا تحت تأثیر جنگ قرار گرفته یا حداقل منجر به افزایش هزینه‌های حمل و نقل شده است، درگیری روسیه و اوکراین عدم قطعیت بیشتری را ایجاد خواهد کرد. در نهایت، درگیری روسیه و اوکراین، ایران را هم از درآمد صادراتی محروم می‌کند، زیرا پیش از جنگ ایران سبزیجات و میوه‌جات به هر دو کشور صادر می‌کرد. اکنون ادامه جنگ بر این بازارها تأثیر مستقیم و غیرمستقیم داشته است.

میانگین واردات گندم سالانه از سال ۲۰۱۶ تا ۲۰۲۰، حدود یک میلیون تن بود. واردات گندم روسیه به کشور در سال‌های ۲۰۲۰-۲۰۲۱ به ۱.۴ میلیون تن رسید. به طور کلی جنگ‌ها نه تنها آسیب مستقیم به صنعت کشاورزی وارد می‌کنند، بلکه جریان‌های تجاری را مختل می‌کنند، زنجیره‌های تأمین را بی‌ثبات و تهدیدات قابل توجهی را برای امنیت غذایی ایجاد می‌کنند. چنانکه پس از تجاوز آمریکا به سایت‌های هسته‌ای ایران در ۲۲ ژوئن، اقدام ایران برای بستن احتمالی تنگه هرمز، یک گذرگاه باریک ۳۳ کیلومتری بین عمان و ایران، نگرانی‌هایی را در میان خریداران محصولات کشاورزی در خاورمیانه ایجاد کرد.

ریسک تجاری تنگه هرمز

کارشناسان و بازرگانان در ۲۴ ژوئن گفتند هرگونه اختلال احتمالی در عملیات دریایی در تنگه هرمز می‌تواند بر واردات کالاهای کشاورزی به خاورمیانه تأثیر بگذارد و امنیت غذایی در این منطقه را که به شدت به واردات مواد غذایی وابسته است، تهدید کند.

این تنگه تنها گذرگاه دریایی از خلیج فارس به اقیانوس آزاد است و به عنوان مسیر اصلی صادرات برای تولیدکنندگان کلیدی نفت خلیج فارس از جمله عربستان سعودی، امارات متحده عربی، عراق و کویت عمل می‌کند. اما همچنین به عنوان مسیر اصلی واردات کالاهای کشاورزی و ریسک در این تنگه، باعث احتیاط شده و مسیر کشتی‌ها بیشتر از طریق خلیج عمان یا ماندن در مناطق دورتر دریایی تغییر خواهد کرد.

طبق داده‌های S&P Global Commodities at Sea، منطقه خلیج فارس در خاورمیانه خریدار اصلی غلات و دانه‌های روغنی (ذرت، گندم، جو، سویا) است و حدود ۸ درصد از واردات عمده کشاورزی دریایی جهان را در سال ۲۰۲۴ به خود اختصاص داده است. صادرکنندگان ذرت و سویا در برزیل و برنج باسماتی از هند، پیش از این به دلیل افزایش حق بیمه، معوق ماندن پرداخت‌ها و خطرات زمان جنگ مانند پارازیت‌های رادیویی، در مورد تجارت در این منطقه هشدار داده بودند.

مجمع جهانی اقتصاد در گزارشی در ماه فوریه اعلام کرد، اگرچه کشورهای ثروتمندتر شورای همکاری خلیج فارس – بحرین، کویت، عمان، قطر، عربستان سعودی و امارات – در فهرست کشورهای دارای امنیت غذایی رتبه بالایی دارند، اما از محاصره کشتیرانی در امان نیستند؛ زیرا بیشتر برنج و غلات و تا حدودی گوشت و سبزیجات آنها وارداتی است.

داده‌های سرویس کشاورزی خارجی ایالات متحده نشان می‌دهد که خاورمیانه بزرگترین واردکننده گندم و برنج و دومین واردکننده ذرت در جهان به عنوان یک منطقه است. در این رابطه تجارت فله خشک (که برای حمل محصولات کشاورزی استفاده می‌شود) از تنش‌های جاری آسیب چندانی ندیده است، اما جدیدترین تحریم‌های ایالات متحده به طور غیرمستقیم خرید محصولات کشاورزی چین از منطقه ساحل شرقی آمریکای جنوبی را تسریع خواهد کرد.

محصولات کشاورزی و وابستگی ایران به واردات

بررسی ترافیک دریایی نشان می‌دهد تا ۱۵ ژوئن، حدود ۸۰ کشتی حامل محصولات کشاورزی در حال عبور از مسیرهای دریایی دریای سرخ و خلیج فارس، مشاهده شده‌اند. بیشتر کشتی‌هایی که از این مسیرهای دریایی استفاده می‌کردند، از برزیل و آرژانتین می‌آمدند و سویا، شکر، ذرت و کنجاله سویا حمل می‌کردند.

ایران طی چند سال اخیر واردکننده قابل توجهی ذرت از برزیل بوده و به طور متوسط ۱۲ درصد از کل صادرات ذرت برزیل را در ۵ سال گذشته به خود اختصاص داده است. سالانه حدود ۴.۳ میلیون تن ذرت از برزیل وارد کشور می‌شود. داده‌های CAS نشان می‌دهد که ایران تا ۲۳ ژوئن، از ابتدای سال جاری تاکنون، ۱.۴ میلیون تن ذرت برزیلی وارد کرده است. این رقم ۲۴ درصد از صادرات ذرت برزیل را تشکیل داده و ایران را به مقصد اصلی ذرت برزیل در سال ۲۰۲۵ تبدیل کرده است.

طبق گزارش CASواردات کشاورزی دریایی ایران از بالاترین رکورد خود در سال ۲۰۲۲ یعنی ۱۹.۱ میلیون تن، کاهش یافته و خریدها در سال ۲۰۲۴، بیش از ۳۸ درصد کاهش یافته است. حدود ۴۳ درصد از واردات در سال ۲۰۲۴ ذرت بوده که عمدتاً از برزیل ارسال شده است.

به گفته تحلیلگران Commodity Insights، افزایش تنش‌ها بین رژیم صهیونیستی و ایران می‌تواند با نزدیک شدن به فصل صادرات ذرت برزیل، تقاضای ایران برای ذرت برزیل را کاهش دهد. همچنین صادرات برنج هند در دوران جنگ ۱۲ روزه متوقف شد. انجمن صادرکنندگان برنج هند در ۲۳ ژوئن اعلام کرد که نزدیک به ۱۰۰ هزار تن برنج باسماتی به مقصد ایران در بنادر هند متوقف شده‌اند زیرا درگیری‌های جاری بین رژیم صهیونیستی و ایران همچنان لجستیک دریایی و پوشش بیمه را مختل می‌کند.

هند بزرگترین صادرکننده برنج باسماتی است و طبق اعلام این نهاد تجاری، سالانه نزدیک به یک میلیون تن برنج از هند به ایران صادر می‌شود. در طول این درگیری، عملیات در بنادر کلیدی موقتاً کند شد که تحولی نگران‌کننده برای کالاهای فاسدشدنی بود، در حالی که روند معمول ترخیص کالا از گمرک و واردات برخی محصولات که پیش از این به دلیل تحریم‌ها با چالش مواجه بود، با اختلال مواجه بود. البته سال‌ها است که شرکت‌های حمل و نقل بین‌المللی مجهز به کانتینرهای یخچالی به دلیل تحریم‌ها، همکاری خود را با ایران قطع کرده‌اند. در حال حاضر، تنها مسیر فعال با استفاده از کانتینرهای حمل و نقل یخچالی از طریق هند است که حمل و نقل توسط ناوگان‌های ایرانی و هندی و خارج از حوزه حمل و نقل بین‌المللی انجام می‌شود.

همچنین یک روز قبل از توافق آتش‌بس و پس از ۱۲ روز جنگ تحمیلی، بانک‌های وال‌استریت هشدار دادند که اگر ایران تهدید خود مبنی بر بستن تنگه هرمز را عملی کند، قیمت نفت می‌تواند از ۱۰۰ دلار در هر بشکه فراتر رود. در همین حال، نگرانی‌ها در مورد موجودی و هزینه کود که ایران صادرکننده کلیدی آن است، رو به افزایش است.

در حالی که اثرات جانبی مانند افزایش قیمت مواد غذایی و سوخت ممکن است به طور موقت اقتصادهای وابسته به واردات و سیستم‌های یارانه‌ای را تحت فشار قرار دهد، این تأثیرات احتمالاً کوتاه‌مدت خواهد بود، زیرا انتظار می‌رود عملیات گروه‌های همسو با محور مقاومت در یمن، عراق، سوریه و لبنان پراکنده و با شدت کم باقی بماند.

در ایران، با توجه به اینکه زیرساخت‌های کشاورزی هدف اصلی در جنگ تحمیلی ۱۲ روزه نبود، خانوارهای روستایی تا حد زیادی تحت تأثیر قرار نگرفتند. اما پس از آتش‌بس و اخراج گسترده مهاجران افغان، چالش دیگری برای بخش تولید کشاورزی پدیدار شد؛ چون اتباع خارجی نقش مهمی به عنوان نیروی کار در حوزه کشاورزی کشور و ساخت و ساز ایفا می‌کردند. از دست دادن این نیروی کار مقرون به صرفه، دسترسی به نیروی کار را به طور فزاینده‌ای دشوار خواهد کرد.

عارضه‌یابی امنیت غذایی کشور در جنگ ۱۲ روزه

جنگ ۱۲ روزه بار دیگر آسیب‌پذیری بخش کشاورزی در برابر شوک‌های سیاسی و نظامی را برجسته کرد و بر نیاز فوری به تقویت زیرساخت‌ها و کاهش وابستگی ما به واردات کالاهایی که ایران در آنها مزیت نسبی تولید دارد، تأکید کرد. این بار باید از تجاوز اخیر درس گرفت و کریدورهای جدیدی باز کرد. درگیری مداوم بین اسرائیل و ایران، همراه با تهدید بسته شدن تنگه هرمز که اختلال احتمالی آن که حدود ۴۰ درصد از کود اوره جهانی و ۲۰ درصد از تجارت گاز طبیعی مایع را مدیریت می‌کند، می‌تواند فشار رو به بالایی بر قیمت کود و مواد غذایی وارد کند و سایر تنش‌های ژئوپلیتیکی در منطقه، خطرات قابل توجهی را برای زنجیره‌های تأمین جهانی ایجاد کند.

احتمالاً فوری‌ترین تأثیرات در قیمت سوخت، تأخیر در حمل و نقل و ازدحام بنادر، به ویژه در جبل علی و سایر مراکز منطقه‌ای مشاهده خواهد شد. این وضعیت، آسیب‌پذیری خطوط حیاتی حمل و نقل جهانی و شبکه‌های تأمین را در مواجهه با بی‌ثباتی ژئوپلیتیکی برجسته می‌کند.

ایران باید در واکنش خود چابک باشد، تحولات را از نزدیک رصد کند و مسیرهای جایگزین یا استراتژی‌های تأمین را برای کاهش اختلالات احتمالی در نظر بگیرند.

تغییر الگوهای اقلیمی بلندمدت می‌تواند بازارهای کالا را تغییر شکل دهد، سیاست‌های سوخت زیستی نیز می‌تواند تقاضا برای کالاهای غذایی را عوض کند و تنش‌های ژئوپلیتیکی و اختلالات تجاری می‌تواند باعث نوسانات قیمتی در مناطق تجاری جهان به ویژه در منطقه خاورمیانه شود.

درس‌های آموخته شده از جنگ باید تجربه‌ای پخته شده باشد و دانش انضمامی سیاست‌گذاران امنیت غذایی کشور را ارتقا داده و کشور را در برابر اختلالات پدافندی غیر عامل مقاوم‌تر کند. ‌